นิราศ ภูเขาทอง เป็น หนังสือ นิราศ ภูเขาทอง ที่สุนทรภู่เขียนขณะบวชเป็นพระ ระหว่างการเดินทางไปสักการะเจดีย์ภูเขาทองในเมืองเก่า (จังหวัดอยุธยาปัจจุบัน) ในเดือนที่สิบเอ็ดของปีหนู (พ.ศ. 2371 หรือ พ.ศ. 2371) จากการบรรยาย บท กวี ถึงความรู้สึกไว้ทุกข์ของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยในนิราต ภูเขาทอง แสดงว่าสุนทรภู่ยังคงจงรักภักดีต่อพระองค์มาโดยตลอด
เนื้อหา
จากการบรรยายไว้อาลัยแด่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ณ นิรัชภูเขาทอง แสดงให้เห็นว่าสุนทรภู่ยังคงภักดีต่อพระองค์และไม่เคยลืมความสุขที่เคยได้รับจากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ สุนทรภู่กล่าวถึงความสุขในอดีตของเขาในสมัยรัชกาลที่ 2 ในบทนี้
| สิ้นแผ่นดินสิ้นนามตามเสด็จ | ต้องเที่ยวเตร็ดเตร่หาที่อาศัย | |
| แม้นกำเนิดเกิดชาติใดใด | ขอให้ได้เป็นข้าฝ่าธุลี |
| สิ้นแผ่นดินขอให้สิ้นชีวิตบ้าง | อย่ารู้ร้างบงกชบทศรี | |
| เหลืออาลัยใจตรมระทมทวี | ทุกวันนี้ก็ซังตายทรงกายมา |
เส้นทาง
นิราศภูเขาทอง เริ่มต้นการเดินทางโดยเรือจากวัดราชบูรณะ กรุงเทพฯ ปลายทางคือเจดีย์ภูเขาทองในเมืองเก่า
ที่ผ่าน คือ พระบรมมหาราชวัง วัดประโคนปาก โรงเบียร์ บางจาก บางพลู บางพลัด บางโพ บ้านยวน วัดเกมา ตลาดแก้ว ตลาดขวัญ บางท่อ เกาะเกร็ด บางพูด บ้านใหม่ บาง อ่วม บางหลวง บ้านงิ้ว บางลำพู วัดเขมาภิรตาราม เมื่อเข้าสู่พระนครศรีอยุธยา ผ่านหน้าคฤหาสถ์ วัดหน้าพระเมรุ แล้วเสด็จขึ้นสู่เจดีย์ภูเขาทอง
ขากลับเขียนว่าวัดอรุณราชวรารามเท่านั้น ระหว่างการเดินทาง เมื่อกวีพบสิ่งที่น่าสนใจหรือสอดคล้องกับความคิดที่เขาต้องการจะเสนอก็จะกล่าวไว้
ลักษณะคำประพันธ์
บท กวี นิราศภูเขาทอง แต่งกลอนนิราศคล้ายกับกลอนสุภาพ แต่ขึ้นต้นด้วยย่อหน้าลงท้าย กับย่อหน้าลงท้ายด้วยคำว่าอายมีความยาวเพียง 89 บทเท่านั้น แต่มันหวานและเรียบง่าย ในสไตล์สุนทรภู่ ใช้ภาษาที่เข้าใจง่าย บรรยายความรู้สึกพร้อมเล่าถึงสภาพความเป็นมาของชาติในขณะนั้น
วิเคราะห์นิราศภูเขาทอง
นิราศ ภูเขาทอง เป็นวรรณกรรมประเภทหนึ่งของนิรัช ถือได้ว่าเป็นเรื่องราวนิราตที่ดีที่สุดของสุนทรภู่ (พ.ศ. 2329 – พ.ศ. 2398) ท่านประพันธ์นิราตนี้จากการเดินทางไปสักการะเจดีย์ภูเขาทองในเมืองเก่า (ปัจจุบันคือพระนครศรีอยุธยา) ในเดือนที่สิบเอ็ดของปียิ่งใหญ่ (พ.ศ. ๒๓๘๘) ขณะอุปสมบทเป็นพระภิกษุ
นิราศภูเขาทอง แต่งกลอน นิราศ คล้ายกลอน แต่ขึ้นต้นด้วยย่อหน้าลงท้ายด้วยย่อหน้าลงท้ายด้วยคำว่าเอย ซึ่งมีความยาวเพียง 89 กลอนเท่านั้น แต่มีสไตล์ที่ไพเราะและเรียบง่ายในสไตล์สุนทรภู่ ใช้ภาษาที่เข้าใจง่าย อธิบายความรู้สึกของคุณพร้อมกับอธิบายสภาพถนนที่คุณกำลังเดินทางด้วย
การเดินทางใน นิราศ บอกเล่าเรื่องราวของสุนทรภู่ล่องเรือในแม่น้ำเจ้าพระยากับลูกชายของเขา นุภัต ผ่านวัดประโคนปาก บางยี่ขัน ถึงบางพลัด ผ่านตลาดขวัญแก้ว จ.นนทบุรี แล้วผ่านเกาะเกร็ดซึ่งเป็นอำเภอของชาวมอญ เข้า จ.ปทุมธานี หรือเมืองสามโคก เข้าอยุธยา เรือจอดที่วัด ท่าเรือพระเมรุในเรือข้ามคืน โจรแอบมาขโมยของในเรือแต่ตามทันได้ ช่วงเช้าเป็นวันพระ ลงจากเรือแล้วเดินทางไปยังเจดีย์ภูเขาทอง ซึ่งเป็นเจดีย์ร้าง พระบรมสารีริกธาตุถูกเก็บไว้ในโถแก้วมีไว้เพื่อนำไปสักการะที่กรุงเทพฯ แต่เมื่อเขาตื่นขึ้นก็ไม่พบพระธาตุ จึงเดินทางกลับ
ตัวอย่างจากตอนหนึ่งในนิราศภูเขาทอง
๏ ถึงโรงเหล้าเตากลั่นควันโขมง มีคันโพงผูกสายไว้ปลายเสา
โอ้บาปกรรมน้ำนรกเจียวอกเรา ให้มัวเมาเหมือนหนึ่งบ้าเป็นน่าอาย
ทำบุญบวชกรวดน้ำขอสำเร็จ พระสรรเพชญโพธิญาณประมาณหมาย
ถึงสุราพารอดไม่วอดวาย ไม่ใกล้กรายแกล้งเมินก็เกินไป
ไม่เมาเหล้าแล้วแต่เรายังเมารัก สุดจะหักห้ามจิตคิดไฉน
ถึงเมาเหล้าเช้าสายก็หายไป แต่เมาใจนี้ประจำทุกค่ำคืนฯ
การวิจารณ์วรรณคดีเรื่องนิราศภูเขาทองตามแนวสุนทรียศาสตร์
วรรณกรรมเรื่อง นิราศ ภูเขาทอง เป็นวรรณกรรมที่กวีได้บันทึกเรื่องราวไว้ และกิจกรรมต่างๆ ตลอดจนการเดินทางจากกรุงเทพฯ จนถึงวัดพระนครศรีอยุธยา หนังสือ นิราศ ภูเขาทอง เป็นเรื่องราวเด่นของสุนทรภู่ที่ได้รับการยกย่องให้เป็น คีต กวี เอก ของ โลก ชมรมวรรณคดี และเป็นเรื่องราวที่ดีที่สุดของสุนทรภู่จึงปรากฏในตำรา กวีถ่ายทอดอารมณ์ ตระหนักถึงเสียงและวัตถุประสงค์ของผู้เขียน บทวิจารณ์วรรณกรรมเชิงสุนทรียศาสตร์นี้จะนำทฤษฎีของ IA Richards มาเป็นแนวการวิจารณ์ซึ่งประกอบด้วยความหมาย อารมณ์ น้ำเสียง และจุดประสงค์ของผู้แต่งดังนี้
ความหมายทั่วไปของเนื้อหา (ความรู้สึก) คือเนื้อหาหรือความหมายที่ทำให้ผู้อ่านมีความคิดบางอย่างเกี่ยวกับข้อความเฉพาะ บนภูเขาทอง สุนทรภู่ บอกว่าหลังเข้าพรรษาแล้วจะออกจากวัดราชบูรณะ โดยมีคำกล่าวที่ว่า “สามฤดูแห่งความอยู่ดีมีสุขไร้ภยันตราย” เป็นที่เข้าใจกันว่ากวีหมายถึงสามฤดูฝน เป็นฤดูฝนที่กวีอุปสมบทที่วัดราชบูรณะมาเป็นเวลาสามปี แต่เหตุที่ออกจากวัดราชบูรณะ กวีขัดแย้งกับพระในวัด และไม่ได้รับความยุติธรรมจากเจ้าอาวาสทำให้ทนไม่ได้ ดังที่เห็นได้จากคำกล่าวที่ว่า “จะยกอธิบดีเป็นสถานที่ใช้ถังแทนเลื่อยมาขัดขวาง” แต่ทำไม่ได้เพราะมักทำเบื้องหลัง กวีตัดสินใจทิ้งวัดราชบูรณะ ตามที่กวีบอก
เดือนสิบเอ็ดเสร็จธุระพระวสา
รับกฐินภิญโญโมทนา ชุลีลาลงเรือเหลืออาลัย
ออกจากวัดทัศนาดูอาวาส เมื่อตรุษสารทพระวสาได้อาศัย
สามฤดูอยู่ดีไม่มีภัย มาจำไกลอารามเมื่อยามเย็น
โอ้อาวาสราชบุรณะพระวิหาร แต่นี้นานนับทิวาจะมาเห็น
เหลือรำลึกนึกน่าน้ำตากระเด็น เพราะขุกเข็ญคนพาลมารานทาง
จะยกหยิบธิบดีเป็นที่ตั้ง ก็ใช้ถังแทนสัดเห็นขัดขวาง
จึ่งจำลาอาวาสนิราศร้าง มาอ้างว้างวิญญาณ์ในสาคร
นิราศ ภูเขาทอง สุนทรภู่หวนนึกถึงอดีตที่เคยรับใช้ในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ดังจะเห็นได้จากคำกล่าวที่ว่า “โอ้ พันเจ้าประคุณ แห่งสุนทร แต่เมื่อก่อนเคยดูทุกเช้าเย็น” แสดงถึงความผูกพัน ความใกล้ชิดที่กวีมีต่อพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย แต่เมื่อ บท กวี กล่าวว่า “ก ปรินิพพานเหมือนหัวขาด ไม่มีญาติสนิทสนมถึงขนาดอนาถอย่างยิ่ง” แสดงให้เห็นว่าภายหลังการเสด็จสวรรคตของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย สุนทรภู่ ได้เกิดความลำบาก หนังสือ นิราศ ภูเขาทอง แสดงให้เห็นถึงความหายนะของกวี เพราะไม่มีที่พึ่ง ด้วยเหตุนี้กวีจึงต้องหนีออกนอกประเทศไปบวชเป็นพระ เพราะเคยกระทำความผิดในหลวงรัชกาลที่ 4 เมื่อยังไม่เสด็จขึ้นครองราชย์ และสุนทรภู่เองก็กลัวพระราชอาญาด้วยเพราะถูกกล่าวหาว่าดื่มสุราจนเกิดอาละวาด สุนทรภู่เชื่อว่าเป็นพระภิกษุสงฆ์ปลอดภัยกว่า เพราะไปที่ไหนก็ย่อมมีสาวกคอยติดตามทำให้จิตใจสงบ ตามที่ คีต กวี เอก ของ โลก กล่าวไว้
